Της Γιούλης Χατζηαλεξιάδη*
Σχετικά με το αφιέρωμα προηγούμενου τεύχους σας πάνω στις νευροεπιστήμες, το οποίο αφορούσε στη σχέση : ανθρώπινος εγκέφαλος-συμπεριφορά-νόσος, επιτρέψτε μας να επισημάνουμε τα εξής:
Υπάρχουν ερωτήματα, τα οποία τίθενται όχι ως ερωτήματα επιμέρους επιστημονικών γνώσεων, αλλά ως ερωτήματα επιστημονικής στάσης και στόχων. Ή, αν προτιμάτε, πολιτισμικής επιλογής.
Ισχυριζόμαστε, δε, ότι η εξέλιξη του ανθρώπινου είδους είναι πλέον ζήτημα επιλογών στο κοινωνικό πεδίο: επιλογών πολιτισμικών και πολιτικών. Είναι πολιτισμική επιλογή αν θα παραδοθούμε στις αξίες του εφησυχασμού και της παραίτησης, ή αν θα στηρίξουμε τις ανθρώπινες αξίες της συνεργασίας και της αλληλεγγύης απέναντι στους εχθρούς της ζωής και της συλλογικότητας. Είναι πολιτική επιλογή αν θα συνεχίσουμε την υπερθέρμανση του πλανήτη, την δηλητηρίασή του από τα χιλιάδες χημικά, την εξαφάνιση ειδών ζωής, ή αν θα πιέσουμε πολιτικά ώστε να αρθούν, εγκαίρως και με τρόπο αξιόπιστο, οι ασύμφορες για την ζωή στον πλανήτη πρακτικές και στρατηγικές. Ταυτόχρονα, πολιτικές και πολιτισμικές επιλογές δεν διαχωρίζονται μεταξύ τους.
Δηλώνουμε μέτοχοι και λάτρεις της άποψης πως η ζωή παράγει και προχωρά μέσα από την συνεργασία, κι όχι από τον τρόμο και τον πόλεμο.
Πολιτική και πολιτισμική επιλογή αποτελεί σήμερα η χειραγώγηση των ανθρώπων. Οι πολιτικοί την χρειάζονται, για να κάνουν τους πολέμους τους και τους αισχροκερδικούς χειρισμούς τους χωρίς ενόχληση. Οι άνθρωποι την υφίστανται, από αμηχανία, από παθητικότητα, από απογοήτευση, από έλλειψη αγωνιστικής εμπειρίας. Ο πολιτισμός μας επενδύει ανηλεώς στην χειραγώγηση: της ζωής, της φύσης, του μέλλοντος.
Η επιστήμη επίσης;
Από την αυτήν αφετηρία αποκτά και την σημασία της η ερμηνεία: η ‘θεωρία του νου’. Η δεξιά περιοχή του εγκεφάλου που αντιστοιχεί με την αριστερή περιοχή του Βrocα είναι η περιοχή όπου εδράζεται η μη λεκτική επικοινωνιακή αναγνώριση του άλλου. Η ‘θεωρία του νου’ δέχεται ως αυτονόητο πως, γνωρίζοντας πώς μας βλέπουν οι άλλοι, μπορούμε να τους χειριστούμε αποτελεσματικότερα. Αλλά και εμείς καταλαβαίνουμε τους άλλους προκειμένου να τους χειριστούμε. Είναι έτσι; Είναι πράγματι αυτή η μοναδική δυνατότητα; Ή πρόκειται εδώ για πολιτισμικό και ερμηνευτικό λάθος; Διότι είναι πολιτισμικό λάθος η αντίληψη της επικοινωνίας ως χειριστικό αγαθό ή πλεονέκτημα, και όχι ως τον μοχλό ο οποίος επέτρεψε και επέβαλε την εξέλιξη του ανθρώπινου πολιτισμού και των θεσμών του. Και είναι ένα λάθος στο οποίο συμμετέχει και η επιστήμη, δεχόμενη ως αυτονόητο αυτό που είναι πολιτικά ύποπτο, πολιτισμικά οπισθοδρομικό, και επιστημονικά προκατειλημμένο.
Εξίσου προβληματική είναι η ιδέα του προκαθορισμού της συμπεριφοράς από τα γονίδια, η οποία παραγκωνίζει τις κοινωνικές συνθήκες μέσα στις οποίες διαμορφώνονται οι ανθρώπινοι χαρακτήρες και οι συμπεριφορές. Η ιδέα αυτή αίρει, όχι την ατομική ευθύνη των πράξεων, παρά την κοινωνική: αν είναι τα γονίδια υπεύθυνα για την συμπεριφορά τότε δεν χρειάζεται να προσπαθούμε για καμία βελτίωση των συνθηκών στην ανθρώπινη κοινωνία, ούτε των αδικιών, ούτε για την υγεία ούτε για την παιδεία. Είναι υπεύθυνη επιστημονική στάση η υιοθέτηση της ιδέας αυτής, ή μήπως φταίνε τα επιστημονικά μας γονίδια; Ή είναι απλώς, επιστημονική επιλογή; επιλογή ωστόσο που φέρει την δική ευθύνη για την κατεύθυνση της εξέλιξης των θεσμών;
Η σύγχρονη επιστήμη είναι ικανή να εξερευνήσει τα μυστήρια της λειτουργίας του εγκεφάλου.
‘Παράγει ο εγκέφαλος συνείδηση;’ Ερώτημα με ποικίλες απαντήσεις, που αγνοούν την συνείδηση ως αυτό που σημαίνει η λέξη: κοινή εμπειρία και γνώση. Η συνείδηση παράγεται από την αλληλεπίδραση των εγκεφάλων, δεν είναι ατομική ιδιοκτησία.
Υπάρχει εξατομικευμένη ιατρική αντιμετώπιση των προβλημάτων υγείας; Αν υπάρχει θα πρέπει να αναζητηθεί στον χώρο των διαπροσωπικών εμπλοκών και αδιεξόδων, στα αδιέξοδα εκείνα που εμποδίζουν τον άρρωστο να λειτουργήσει με την πρωτοτυπία του και την ελευθερία που της αντιστοιχεί. Όχι στην ειδική και εξατομικευμένη φαρμακευτική αντιμετώπιση της ψυχικής νόσου.
Σκεπτόμαστε νιώθοντας σημαίνει πως η εμπειρία από την διαπροσωπική συνδιαλλαγή καθορίζει τις αποφάσεις. Την ελευθερία αυτής της συνδιαλλαγής από τη νόσο, αλλά και από την επιβουλή της κάθε χειραγώγησης, οφείλουμε, ως κοινωνικά μέλη και ως επιστήμονες, να υπερασπιστούμε. Είναι ταυτόσημο με την επιλογή του γονιδίου της επιστημονικής χειραφέτησης, έναντι αυτού της, πανταχόθεν επιχειρούμενης, κοινωνικής χειραγώγησης. Και είναι συμβολή σε ένα ελπιδοφόρο μέλλον.
*Γιούλη Χατζηαλεξιάδη, γενική γιατρός, μέλος της «Εταιρεία για την Επιστημονική Διερεύνηση του Κοινωνικού Συντελεστή της Ατομικής Αρρώστιας».
Υπάρχουν ερωτήματα, τα οποία τίθενται όχι ως ερωτήματα επιμέρους επιστημονικών γνώσεων, αλλά ως ερωτήματα επιστημονικής στάσης και στόχων. Ή, αν προτιμάτε, πολιτισμικής επιλογής.
Ισχυριζόμαστε, δε, ότι η εξέλιξη του ανθρώπινου είδους είναι πλέον ζήτημα επιλογών στο κοινωνικό πεδίο: επιλογών πολιτισμικών και πολιτικών. Είναι πολιτισμική επιλογή αν θα παραδοθούμε στις αξίες του εφησυχασμού και της παραίτησης, ή αν θα στηρίξουμε τις ανθρώπινες αξίες της συνεργασίας και της αλληλεγγύης απέναντι στους εχθρούς της ζωής και της συλλογικότητας. Είναι πολιτική επιλογή αν θα συνεχίσουμε την υπερθέρμανση του πλανήτη, την δηλητηρίασή του από τα χιλιάδες χημικά, την εξαφάνιση ειδών ζωής, ή αν θα πιέσουμε πολιτικά ώστε να αρθούν, εγκαίρως και με τρόπο αξιόπιστο, οι ασύμφορες για την ζωή στον πλανήτη πρακτικές και στρατηγικές. Ταυτόχρονα, πολιτικές και πολιτισμικές επιλογές δεν διαχωρίζονται μεταξύ τους.
Δηλώνουμε μέτοχοι και λάτρεις της άποψης πως η ζωή παράγει και προχωρά μέσα από την συνεργασία, κι όχι από τον τρόμο και τον πόλεμο.
Πολιτική και πολιτισμική επιλογή αποτελεί σήμερα η χειραγώγηση των ανθρώπων. Οι πολιτικοί την χρειάζονται, για να κάνουν τους πολέμους τους και τους αισχροκερδικούς χειρισμούς τους χωρίς ενόχληση. Οι άνθρωποι την υφίστανται, από αμηχανία, από παθητικότητα, από απογοήτευση, από έλλειψη αγωνιστικής εμπειρίας. Ο πολιτισμός μας επενδύει ανηλεώς στην χειραγώγηση: της ζωής, της φύσης, του μέλλοντος.
Η επιστήμη επίσης;
Από την αυτήν αφετηρία αποκτά και την σημασία της η ερμηνεία: η ‘θεωρία του νου’. Η δεξιά περιοχή του εγκεφάλου που αντιστοιχεί με την αριστερή περιοχή του Βrocα είναι η περιοχή όπου εδράζεται η μη λεκτική επικοινωνιακή αναγνώριση του άλλου. Η ‘θεωρία του νου’ δέχεται ως αυτονόητο πως, γνωρίζοντας πώς μας βλέπουν οι άλλοι, μπορούμε να τους χειριστούμε αποτελεσματικότερα. Αλλά και εμείς καταλαβαίνουμε τους άλλους προκειμένου να τους χειριστούμε. Είναι έτσι; Είναι πράγματι αυτή η μοναδική δυνατότητα; Ή πρόκειται εδώ για πολιτισμικό και ερμηνευτικό λάθος; Διότι είναι πολιτισμικό λάθος η αντίληψη της επικοινωνίας ως χειριστικό αγαθό ή πλεονέκτημα, και όχι ως τον μοχλό ο οποίος επέτρεψε και επέβαλε την εξέλιξη του ανθρώπινου πολιτισμού και των θεσμών του. Και είναι ένα λάθος στο οποίο συμμετέχει και η επιστήμη, δεχόμενη ως αυτονόητο αυτό που είναι πολιτικά ύποπτο, πολιτισμικά οπισθοδρομικό, και επιστημονικά προκατειλημμένο.
Εξίσου προβληματική είναι η ιδέα του προκαθορισμού της συμπεριφοράς από τα γονίδια, η οποία παραγκωνίζει τις κοινωνικές συνθήκες μέσα στις οποίες διαμορφώνονται οι ανθρώπινοι χαρακτήρες και οι συμπεριφορές. Η ιδέα αυτή αίρει, όχι την ατομική ευθύνη των πράξεων, παρά την κοινωνική: αν είναι τα γονίδια υπεύθυνα για την συμπεριφορά τότε δεν χρειάζεται να προσπαθούμε για καμία βελτίωση των συνθηκών στην ανθρώπινη κοινωνία, ούτε των αδικιών, ούτε για την υγεία ούτε για την παιδεία. Είναι υπεύθυνη επιστημονική στάση η υιοθέτηση της ιδέας αυτής, ή μήπως φταίνε τα επιστημονικά μας γονίδια; Ή είναι απλώς, επιστημονική επιλογή; επιλογή ωστόσο που φέρει την δική ευθύνη για την κατεύθυνση της εξέλιξης των θεσμών;
Η σύγχρονη επιστήμη είναι ικανή να εξερευνήσει τα μυστήρια της λειτουργίας του εγκεφάλου.
‘Παράγει ο εγκέφαλος συνείδηση;’ Ερώτημα με ποικίλες απαντήσεις, που αγνοούν την συνείδηση ως αυτό που σημαίνει η λέξη: κοινή εμπειρία και γνώση. Η συνείδηση παράγεται από την αλληλεπίδραση των εγκεφάλων, δεν είναι ατομική ιδιοκτησία.
Υπάρχει εξατομικευμένη ιατρική αντιμετώπιση των προβλημάτων υγείας; Αν υπάρχει θα πρέπει να αναζητηθεί στον χώρο των διαπροσωπικών εμπλοκών και αδιεξόδων, στα αδιέξοδα εκείνα που εμποδίζουν τον άρρωστο να λειτουργήσει με την πρωτοτυπία του και την ελευθερία που της αντιστοιχεί. Όχι στην ειδική και εξατομικευμένη φαρμακευτική αντιμετώπιση της ψυχικής νόσου.
Σκεπτόμαστε νιώθοντας σημαίνει πως η εμπειρία από την διαπροσωπική συνδιαλλαγή καθορίζει τις αποφάσεις. Την ελευθερία αυτής της συνδιαλλαγής από τη νόσο, αλλά και από την επιβουλή της κάθε χειραγώγησης, οφείλουμε, ως κοινωνικά μέλη και ως επιστήμονες, να υπερασπιστούμε. Είναι ταυτόσημο με την επιλογή του γονιδίου της επιστημονικής χειραφέτησης, έναντι αυτού της, πανταχόθεν επιχειρούμενης, κοινωνικής χειραγώγησης. Και είναι συμβολή σε ένα ελπιδοφόρο μέλλον.
*Γιούλη Χατζηαλεξιάδη, γενική γιατρός, μέλος της «Εταιρεία για την Επιστημονική Διερεύνηση του Κοινωνικού Συντελεστή της Ατομικής Αρρώστιας».
